Hen Benillion (Cymru Fu)

Penillion syml yn mynegi teimladau cyffredin megis serch, marwolaeth, natur neu ddoethineb yw'r hen benillion. Maent yn gerddi traddodiadol, dienw ond ceir yn eu plith lawer a luniwyd gan ferched. Ar fesur y triban, yr awdl-gywydd a’r mesur tri thrawiad. Y patrwm mwyaf cyffredin, fodd bynnag, yw’r pennill sy’n cynnwys pedair llinell, ac yn odli aabb.

Mae'n anodd dyddio'r hen benillion ond dechreuwyd eu cofnodi yn y llawysgrifau o'r 16G ymlaen. Mae'r rhan fwyaf ohonynt yn dyddio i'r Cyfnod Modern Cynnar ac eraill yn amlwg yn llawer iawn hŷn.

Daw'r detholiad yma o bennod Cant o Hen Bennillion Cymreig yn llyfr Cymru Fu gan Isaac Foulkes (Llyfrbryf).

Tebyg yw dy lais yn canu
I gog mewn craig yn dechrau crygu;
Dechrau cân heb ddiwedd arni;
Harddach fyddai iti dewi.

—————————————

Hawdd yw dwedyd, " Dacw’r Wyddfa;"
Nid eir drosti ond yn ara';
Hawdd i'r iach, a fo'n di ddolur,
Beri i'r claf gymryd cysur.

—————————————

Trwm y plwm, a thrwm y ceryg,
Trwm yw calon pob dyn unig;
Trymaf peth tan haul a lleuad,
Canu'n iach lle byddo cariad.

—————————————

Da gan adar mân y coedydd;
Da gan ŵyn feillionog ddolydd:
Da gan i brydyddu'r hafddydd
Yn y llwyn, a bod yn llonydd.

—————————————

Dacw'r llong a'r hwyliau gwynion,
Ar y môr yn mynd i'r Werddon:
Duw o'r nef, rho lwyddiant iddi,
Er mwyn y Cymro glân sydd ynddi!

—————————————

Gwyn eu byd yr adar gwylltion,
Hwy gant fynd i'r fan a fynnon—
Weithiau i'r môr, a weithiau i'r mynydd,
A dod adref yn ddigerydd.

—————————————

Dyn a garo grwth a thelyn,
Sain cynghanedd, cân, ac englyn,
A gâr y pethau mwyaf tirion
Sy'n y nef ym mhlith angylion.

—————————————

Gwedwch, fawrion o wybodaeth,
O ba beth y gwnaethpwyd hiraeth;
A pha ddefnydd a roed ynddo,
Nas darfyddai wrth ei wisgo?

—————————————

Robin goch sydd ar yr hiniog,
A'i ddwy aden yn anwydog;
A ddyweda mor ysmala,
"Mae hi'n oer, fe ddaw yn eira."

—————————————

Yn y môr y byddo'r mynydd
Sydd yn cuddio bro Meirionydd:
Na chawn unwaith olwg arni,
Cyn i'm calon dirion dori.

—————————————

Llawn yw'r môr o heli a chregyn;
Llawn yw'r wy o wyn a melyn;
Llawn yw'r coed o ddail a blodau;
Llawn o gariad merch wyf finnau.

—————————————

Yn sir Fôn mae sïo'r tannau;
Yn Nyffryn Clwyd mae coed afalau;
Yn sir y Fflint mae tân i dwymo,
A lodes benwen i'w chofleidio.